Encyklik

Het lijkt de logica zelf: om de leerlingen die nu in aparte klassen in hun eigen levensbeschouwing onderwezen worden (in de 3de graad van het Gemeenschapsonderwijs) samen te brengen om te gaan dialogeren, begin je eerst… bij je eigen levensbeschouwing.

Zo wil het de drie-trapsraket van de theoretici van de ILD, de InterLevensBeschouwelijke Dialoog, die met één van de twee lesuren van de levensbeschouwelijke vakken aan de haal is gegaan. Die aanpak in drie fasen lijkt het geesteskindje van professor Pollefeyt en het werd verdedigd door Jeroen Hendricks op de ILD-terugkomdag in Brussel op 27 mei 2024.

Er zijn vanuit de praktijk twee bezwaren in te brengen tegen de drietrap: een psychologische hindernis en een praktische:

Om met de praktische te beginnen: “Wat is het vandaag mevrouw? Zedenleer of ILD?”. Een voor de hand liggende vraag, ook bij de leerlingen van de verschillende godsdiensten. Want de helft van de lestijd hebben ze het ene, en de andere helft van de lessen het andere. En wat is het antwoord nu en dan? “Het is ILD, maar wel in je eigen klasgroep van NCZ”. Je kan je voorstellen hoe duidelijk dat is: wel ILD, maar toch apart. Duidelijk is anders.

Het andere bezwaar is dat het niet zo werkt: je gaat niet eerst overleggen hoe je in je eigen levensbeschouwing aankijkt tegen een bepaald thema, om die visie daarna toch weer even te laten bevragen door andere levensbeschouwelijke visies. Zo werkt het niet. Meerdere psychologische mechanismen zorgen er voor dat je de eenmaal gemaakte keuze eerder zult willen bevestigen en beschermen, dan dat je die toch weer enigszins wil laten relativeren of zelfs maar aanvullen met alternatieve visies.

Laat ons een paar van die mechanismen bekijken en toepassen op de drietrap:

• Er is in de eerste trap goed nagedacht over het thema. Dat vraagt een inspanning. Maar wanneer een beslissing tijd en moeite gekost heeft, hebben mensen de neiging om die inspanning te rechtvaardigen door de waarde van de gekozen optie te vergroten en de waarde van de alternatieven te verminderen.
• Na het maken van een beslissing, zijn mensen ook meer geneigd om informatie toe te laten die hun keuze ondersteunt en informatie te vermijden die deze tegenspreekt. Je wil niet dat andere stemmen jouw keuze in twijfel gaan trekken, dus wil je die vermijden.
• Mensen hebben ook de neiging om zich te richten op informatie die hun bestaande overtuigingen en beslissingen bevestigt, terwijl ze informatie die deze uitdaagt negeren of minimaliseren. De bevestigingsbias helpt nog bij het versterken van je keuze en maakt alle andere opvattingen minder aantrekkelijk.

De hele drietrap dreigt dus een jammerlijke mislukking te worden. In een didactisch goed doordacht leerproces is het inderdaad wel ‘good practice’ om in een eerste fase de al opgedane kennis bij elkaar te sprokkelen en op te frissen, maar daarnaast is het ook goed om interesse te wekken. Beproefde triggers zijn lichtjes overdreven stellingnamen, die liefst een beetje tegen de haren in strijken, om de leerling aan het denken te zetten. Maar je moet in die fase niet zo ver gaan, dat je de deur weer dicht gooit met een eindbesluit in de zin van: “zo denken wij daar over” (en laat ze nu maar komen met hun … meningen).

Starten is goed. Het probleem zit hem in “Home”. Vooral in lesgroepen die niet zo graag een intellectuele inspanning doen en heel snel, zonder verder dralen, een definitief antwoord willen hebben om dat vooral niet meer te laten wankelen, is de drietrapsmethode juist niet de manier waarop je voor ILC en ILD te werk wil gaan. De drietrap werkt op de studeertafel, maar je struikelt er meteen over in het veld.

Huilende Mariabeelden. Het is een terugkerend thema. In de nieuwe film ‘De man uit Rome’ moet Filippo, een jonge priester een zoveelste mirakelbeeld komen bekijken. Deze keer in Zuid-Limburg. Hij mag – en moet – oordelen of het hier gaat om boerenbedrog – of een echt wonder. De man is niet aan zijn proefstuk toe: we vernemen dat hij al tal van mirakels naar de vuilnisbak heeft verwezen. Maar hier ligt het niet zo eenvoudig: dit Mariabeeld doet wel iets.

Het dorp waarin het wonder zich voordoet, herstelt nog moeizaam van een verschrikkelijk drama. Een lokale jongen heeft een viertal jaar geleden een bloedbad aangericht in de basisschool. Die gebeurtenis heeft bijna iedereen in het dorp diep geraakt. Ook de jonge vrouw die haar beeld heeft zien wenen, was betrokken bij de shoot-out en zij lijdt nu aan afasie. 

Uiteraard zit je dan te wachten op het moment dat Therese, die dus niet meer kan praten sinds het schietincident op haar school, weer een woord kan uitbrengen. Maar dat moment laat wel even op zich wachten. Onze priester-onderzoeker van dienst moet eerst een lastig dilemma uit de weg gaan: hij houdt zielsveel van de waarheid en verafschuwt de leugen, maar alleen door een leugen kan hij heling brengen. Wat dan ook gebeurt,

Enkele gebeurtenissen, vooral in het laatste kwartier van de film, zou ik minder spectaculair hebben ingevuld. De heftige momenten doen – naar mijn mening – afbreuk aan de integriteit van de film.

Wat mij wel erg opviel is de vrij klassieke manier waarop een priester in de film wordt neergezet. Deze priester is een patiënt die lijdt aan een maagziekte, waardoor hij geen hap naar binnen krijgt zonder misselijk te worden. Alleen sigaretten worden probleemloos geconsumeerd, maar een simpel stuk brood brengt zijn maag danig in de war.

Hij lijkt wel heel sterk op de lijdende priester in ‘Journal d’un curé de campagne’ van Robert  Bresson.  Je ziet het traditionele priesterbeeld van een getormenteerde, eenzame man met een lichamelijke kwaal. Een priester moet altijd lijden – anders lijkt hij niet op de Christus.

De eerste woordjes uit de mond van Therese is niet het enige waar ik op zat te wachten: ik keek vooral uit naar de preek van de man uit Rome in de herdenkingsmis voor de slachtoffers van de schietpartij in de school. En die preek vond ik een opsteker: geen zoveelste zweverige of ontwijkende non-antwoorden als ‘Gods wegen zijn ondoorgrondelijk’, maar een hint naar de radicale theologie van mensen als Peter Rollins. ‘God, mijn God, waarom hebt Gij mij verlaten?’ Theologie die geen stoplap meer wil zijn voor het menselijke hunkeren naar zin en betekenis, maar de gruwel en de absurditeit volmondig onderstreept en van het niet-weten een startpunt maakt om dit bij momenten ellendige bestaan uit te houden. 

Ja, ondanks alles een film die even blijft hangen. En dus een aanrader.

Volgende week: Godland.

Het moet in 1981 geweest zijn, dat ik naar enkele films van Ikira Kurosawa ben gaan kijken. Als ik mij goed herinner was de Kurosawa-retrospectieve ergens in een auditorium op de Vismarkt. Het Trilingua College misschien? Maar Kurosawa dus. Comfortabel film kijken was het niet: houten zitjes en een tràge film in zwart-wit. Maar het verhaal boeide mij wel en ik herinner mij nog goed de uitdrukking op het gezicht van de hoofdrolspeler, helemaal van de kaart door het medische doodvonnis dat hij kreeg.
Het verhaal is nochthans flinterdun: de zieke man probeert er op allerlei manieren nog iets uit te halen, maar erg succesvol is dat niet: drank, seks… het kan hem allemaal niet meer opvrolijken. Zijn werk als ambtenaar is al even nutteloos als leeg. Hij stempelt documenten af, zonder zich veel met de inhoud in te laten. De eenzaamheid en de uitzichtloosheid. Kurosawa kon het heel indringend laten zien.
Dat was Ikuru. Een andere film van hem – met Samoerai – herinner ik mij ook nog vaag, maar Ikiru ben ik blijven kijken, op video en later op DVD en nu op Apple TV.
En die film heeft nu een remake gekregen met als titel ‘Living’. Zal het bevallen? We zullen zien.

Een goeie film. Meestal wil ik het bij een film na een uurtje voor bekeken houden, omdat de verhaallijn me meestal maar matig kan boeien – maar dat was bij Living dus niet zo. En dat mag je op het conto van Bill Nighy schrijven, die verbluffend acteerwerk neerzet.
De verhaalde tijd is de jaren 1950 in Londen en het milieu is dat van stugge ambtenaren op het gemeentehuis. Net als in Ikiru is het belangrijk dat je stapel paperassen altijd het formaat van een wolkenkrabber heeft, want anders zou iemand wel eens kunnen denken dat je niet veel werk verzet.
Als je Ikiru gezien hebt, wacht je al gauw op de komst van een paar mevrouwen, die van de ruïne waar hun kinderen in spelen, een speeltuintje willen laten maken. En dat verhaal komt er ook. Londen is in de fifties nog heel erg bezig met de heropbouw en de tijden zijn nog hard voor de Britten, die maar met moeite overeind krabbelen na de oorlog.
Maar veel meer nog dan de verandering die het koppijndossier van het speeltuintje voor Mr. Williams zal meebrengen, gaat Living dus over het onvermogen om te praten over wat binnenin pijn doet. Enkele jongere mensen neemt Bill in vertrouwen en die begeleiden de zieke man ook voor een tijd, maar het lukt niet om de eigen zoon deel te laten hebben aan zijn gevoelens. Het einde van de film vind ik zelf niet helemaal gelukkig gemonteerd. Misschien was het beter geweest om de chronologie te behouden, maar de cineast wilde de reacties van de omgeving op de dood van Bill meenemen. En dat gaat niet als je wil eindigen met Bill in de sneeuw op de schommel in ‘zijn’ speeltuintje.

Living is niet bedoeld als een remake van Ikiru, zegt de regisseur. Het gaat meer over de stijfheid van de Engelsen van vorige generaties, die nooit gevoelens toonden en zich verborgen hielden achter saaie pakken en bolhoeden en veel beleefdheid en maniërismen. Mr. Williams leeft dan nog eens in rouw om zijn jong gestorven vrouw en dat allemaal maakt dat zijn leven vervallen is tot de voortdurende herhaling van steeds dezelfde routines. Het is die stille droefheid, de melancholie en de combinatie van breekbaarheid en fierheid die mij wel aanspreekt.

Kan je Living in de klas inzetten als trigger voor je lessen RKG? Ik denk dat het kan, maar het is niet vanzelfsprekend. Zelf vermeld ik vaak het filmverhaal van Ikiru om het te hebben over zingeving. Van de ene kant is het uiteraard een voorbeeld van arbeid als zingeving. Hoewel het ook anders kan, wil Mr. Williams koste wat het kost nog dat ene speeltuintje realiseren vooraleer hij sterft. Je kan er misschien ook een voorbeeld van Levinasiaanse kleine goedheid in zien. Het briefje aan een jonge collega, waarin Mr. Williams het heeft over het speeltuintje, is dan een mooie keuze als filmfragment. Hij relativeert daarin de verwezenlijking van het speeltuin-project door te zeggen dat het misschien weer snel weer zal vervallen of moet verdwijnen voor een groter project. “Het is geen blijvend monument, dat wij gerealiseerd hebben, maar…”

Wat dan volgt, weet ik niet meer, maar in een volgende scène wordt wel duidelijk, dat de wereld inderdaad niet veranderd is. Als er weer een dossier terugkeert van een andere dienst en dreigt te verzanden in de wolkenkrabbers van papierstapels, horen we nog een keer de gelaten woorden: “we zullen het hier houden – dat kan geen kwaad”. Ondanks de gezworen eden van de bolhoeden, om voortaan echt werk te maken van het werk, reageert niemand als de administratie weer eens vastloopt en mensen in de kou blijven staan door gezapige onverschilligheid.

Een quote van Dirk de Wachter sluit hier mooi bij aan: ‘De wereld gaat niet veranderen. Dat gaat niet lukken. Begin met iets kleins..’